Paratiroid bezleri uzunluğunda, tiroid bezine yakın komşulukta yerleşmiş, paratiroid hormonu denilen bir hormon salgılayan bezlerdir. Büyüklükleri 3-4 mm olan, ekseriyetle 4 paratiroid bezi vardır. Paratiroid bezleri; barsak, kemik ve böbrek üzerinde tesir yaparak bedende kalsiyum metabolizmasını yönetir. Uzunluğunda; tiroid bezinin ardında, tiroid bezinin kabaca sağ ve sol, alt ve üst komşuluklarında ve tiroide giren atar damarlar ve Nervus Laringeus Rekürrens ( ses hududu ) denilen ve nefes almayı ve ses çıkartmayı sağlayan sonlara yakın komşuluktadırlar.
Paratiroid adenomu; bezlerden ekseriyetle birinin ve az durumlarda birden fazla bezin büyüyerek fazla çalışmasıdır. Yaklaşık %85 ve daha fazla olguda tek bezde hastalık varken, %15 olguda da birden çok bezde ( ekseriyetle iki bezde ) adenom ya da dört bezde birden büyüme bulunabilir. Bayanlarda erkeklere nazaran 2 kat daha sık görülür.
Paratiroid bezi fazla çalışıp da fazlaca paratiroid hormonu salgılanınca kemikten kalsiyum çözülmesi artar ve kanda kalsiyum düzeyi yükselir. Kemik erimesi ( osteoporoz ), kemik ağrıları, kolay sebeplerle kemik kırıkları, böbrek taşı, mide ve 12 parmak bağırsağında ülser ve gastrit, pankreas bezinde iltihaplanma, kabızlık ve bulantı, kas güçsüzlüğü, hipertansiyon, nabız sayısında azalma, erken yorulma, halsizlik, ağırlaşma zahmeti, hafıza bozuklukları ve psikiyatrik bozukluklar (depresyon, his durum bozuklukları gibi) gelişir.
Kan kalsiyumu en az iki sefer yüksek çıkınca hiperkalsemi tanısı konulur. Kan kalsiyumu olağan pahası laboratuvardan laboratuvar değişmekle birlikte çoklukla 8.5-10.5 mg/dl ortasındadır. Yaşlılarda ve ek hastalıkları olanlarda albümin pahası ile birlikte hesaplanan düzeltilmiş kalsiyum seviyesi hesaplanmalıdır. Serum kalsiyum ve parathormon seviyesi yüksek, serum fosfat seviyesi azalmışsa primer hiperparatiroidi tanısı konulur. Ayırıcı teşhiste; ailesel benign hiperkalsemi ( AHH ) hastalığının, lityuma bağlı hiperkalseminin, D vitamini eksikliğinin vd. olup olmadığına bakılmalıdır.
Görüntüleme teknikleri şayet hasta ameliyat edilecekse gerekir. Çoklukla paratiroid bezi adenomları, ultrasonografi ile teşhis edilir. %75-80 hastada ultrasonla teşhis konulması mümkündür.
Her olguda koşul olmamakla birlikte büyümüş olan paratiroid bezinin yerini belirlemek için Paratiroid Sintigrafisi yapılabilir. Paratiroid adenomlarını tanımadaki hassaslığı çok değişken olmakla birlikte, çoklukla %60-90 ortasındadır. Üstteki iki yolla de adenom görülemeyen olgularda Bilgisayarlı tomografi (BT) ya da boyun Manyetik rezonans görüntülemesi (MRG) yapılabilir.
Otoriteler, Paratiroidektomi ameliyatının tam tedavi edici tek formül olduğunu ve bunun inançlı ve maliyet aktif olduğunu bildirmişlerdir. Hiç semptomu olmayan kan kalsiyumu yüksek (hiperkalsemi) olan bir hastada üstte sayılan tüm bedende görülen kemik erimesi, böbrek taşları ve üzere komplikasyonların 10 yıl içinde görülme oranı %20-63 ortasındadır. Cerrahi tedavi bunların oluşmasını mahzurlar. Asemptomatik hastalarda ameliyata karar verirken, cerrahi tedavide öncelikle aranması gereken özellikler; 1. 50 yaşından genç hastalar, 2. Uzun devir tabip denetimine gelemeyecek hastalar, 3. Serum kalsiyumu olağandan 1 mg/dl’den fazla yüksek olanlar, 4. İdrarda kalsiyum kıymetleri 24 saatte 400’dan fazla olanlar, 5. Böbrek işlevlerinde en az %30 azalma bulunanlar, 6. Primer hiperparatiroidi komplikasyonları oluşanlarda (böbrek taşları, kemik erimesi ve önemli psikonörolojik bozukluk gibi) üstte belirtildiği üzere cerrahi tedavi düşünülmelidir.
Deneyimli ellerde yapıldığında, bu ameliyatlarda tedavi oranı % 95 ve üzerindedir. Cerrahi tedavinin komplikasyonları; rekürren hudut yaralanması (ses kalınlaşması, nefes almada güçlük), sebat eden ya da tekrarlayan hiperparatiroidi, kalıcı hipoparatiroidi (paratiroid bezlerin az çalışması) ve kanamadır. Lakin bunlar düşük oranda görülür. Paratiroid bezlerinin ameliyat sırasında bulunması hem renkleri, hem de boyutları ve bilhassa de damar ve sonlara yakınlıkları nedeniyle güç olduğundan, en ufak bir kanamada ameliyat alanının kıymetlendirilmesi zorlaşır, bu bezleri bulmak bazen imkansız hale gelebilir, ya da paratiroid bezler aranırken damar ve hudut üzere istenmeyen yaralanmalar olabilir. Bu nedenle tecrübeli ellerde gerçekleştirilmelidir.
Açık paratiroidektomi (geleneksel): Paratiroid bezlerinden birinin ya da bir kaçının uzunluğundan yapılan bir kesiyle çıkartılmasıdır. Adenomlar çoğunlukla bir bezde olmakla birlikte, kimi hastalarda %5-10 oranında çift adenom denilen birden fazla bezde adenom görülebilir. Bu durumlarda birden fazla bezin çıkartılması gerekir. Tüm bezlerin çıkartılması altta yatan kronik böbrek yetmezliği üzere durumlar haricinde gerekli değildir. Yapılan ameliyat tiroid ameliyatına benzeri, uzunluğunda tiroid bezinin her iki yanı da denetim edilir, tüm bezler bulunur, kıymetlendirilir ve hastalıklı olan bez ya da bezler çıkartılır. Minimal-invaziv paratiroidektomi ( MİP ): Uzunluğunda ultrasonografiyle ya da sintigrafi ile belirlenen yerleşimdeki hastalıklı paratiroid bezinin çabucak üzerinden 1.5-2 cm. lik bir kesi yapılır. Kesi küçük olduğundan öbür paratiroid bezler bu ameliyatta ekseriyetle incelenmez. Her iki biçimde de “frozen inceleme” denilen; ameliyat sırasında patolojik inceleme yapılmalıdır. Ameliyat sırasında süratli patolojik inceleme yapılarak çıkan dokunun paratiroid dokusu olup olmadığının anlaşılması gereksiz vakit kaybını önler.
Sebat eden ya da tekrarlayan hiperparatiroidi: Parathormonun ameliyat sonrasında birinci 6 ay içinde yüksek bulunmasına sebat eden hiperparatiroidi denilir. Ameliyat öncesi kıymetlendirme eksik olabilir, ya da ameliyatta kâfi doku çıkartılmamış olabilir. Ameliyattan 6 aydan sonra hiperparatiroidinin tekrarlaması ise tekrarlayan hiperparatiroidi olarak isimlendirilir. Tüm dünyada, yayınlar incelendiğinde, yaklaşık % 3-4 hastada hiperparatiroidinin ameliyattan sonra da devam ettiği görülür. Sebat eden ya da tekrarlayan paratiroid adenomlarında paratiroid dokusunun fötal hayatta (anne karnında) gelişimi düşünülerek göğüs boşluğu içine kadar değişik yerleşimleri olduğu akılda tutularak ona nazaran incelemeler yapmak uygun olur. Bunların çok çok nadir görülmesi nedeniyle birinci tetkiklerde ya da ameliyatta göğüs boşluğunu araştırmak gerekli değildir. İkinci ameliyatta boyun dışında göğüs boşluğunu da araştırmak uygun olur.