İyot, insan hayatı için değerli bir eser elementtir. Bedenimizde boynumuzun ön tarafında bulunan tiroit bezinin kâfi hormon salgılayabilmesi için günlük en az 150 mikrogram (bir çay kaşığı) iyodun besinler ve suyla alınması gerekir. Türkiye’de bölgelere nazaran değişmek üzere % 5-56 oranında guatr (tiroit bezinin büyümesi hastalığı) vardır. Endemik guatr, yani muhakkak bir bölgede salgın olmaksızın sık görülen guatr sebepleri ortasında; beslenmeyle alınan kimi hususlar, birtakım mikroorganizmalar yahut iyot dışı birtakım eser elementler suçlansa da, tesiri pek yeterli bilinen ve hami ve önleyici yaklaşımlarla guatr sıklığının azaldığı gösterilen en değerli öge, iyot eksikliğidir (İE).
Ancak İE’nin endemik guatr dışında da çok değerli sonuçları vardır ve bunlar iyot eksikliği hastalıkları (İEH) olarak isimlendirilir. İEH’ları genel kanının tersine, yalnızca guatr ile kısıtlı değildir, çok çeşitli ve geri dönüşümsüz nörolojik bozukluklar dahil olmak üzere, çok da değerli hastalıklardır. Öte yandan iyot fazlalığı da toplumda artan otoimmün tiroit hastalıkları ile birlikte görülmektedir. Bu durumda, toplumların iyot seviyelerini belli hudutlarda tutmak büyük değer kazanmaktadır.
İyot, beyin gelişimi için gerekli olan tiroit hormonlarının üretiminde değerli bir elementtir. Anne karnında ve erken çocukluk periyodunda İE’ye maruz kalmak, beyin gelişimini olumsuz istikamette etkilemektedir. İE için en kritik periyot, beyin gelişiminin büyük oranda tamamlandığı gebeliğin ikinci üç ayı ile üç yaş aralığıdır. İyot eksikliği, tüm dünyada düzeltilebilir zeka geriliğinin en kıymetli sebebidir.
1960 yılında Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ), dünyada guatr oranlarının yüzde 50 civarında olduğunu belirten bir rapor yayımlamıştır. Bu rapordan sonra, 1993 yılında, 110 ülkede, 655 milyon bireyde yapılan taramalarda, guatrın görülme sıklığının yüzde 12 olduğu belirtilmiş ve dünyada, İE bir halk sıhhati sorunu olarak kabul edilmiştir. Ulusal seviyede, tuzların iyotlanması vasıtasıyla İE ile çabaya başlanmıştır.
Türkiye için de endemik guatr ve İE, kıymetli bir halk sıhhati sorunudur. Ülkemizde tüm sofra tuzlarının zarurî olarak iyotlanması için gerekli yasal düzenlemeler Temmuz 1999 tarihinde tamamlanmış ve 2000’li yıllarda ülkemizde iyotlu tuz kullanımı yaygınlaştırılmıştır. Eskişehir vilayetimizde iyotlu tuz kullanımı oranı, 1996’da yüzde 12.6 iken, yapılan çalışmalar sonucunda 2002’de yüzde 65,5 olarak belirlenmiştir. Sofra tuzlarının iyotlanması 1999 yılında mecburî hale geldikten sonra yapılan çalışmalarda ise, İE’nin ülkemizde okul çağı çocuklar ortasında pek çok vilayet merkezinde manalı olarak düzeldiği, lakin bilhassa kırsal yüklü birtakım bölgelerde hala hafif-orta derecede devam ettiği gösterilmiştir.
GEBELİKTE İYOT ELZEMDİR
Gebelikte, emzirme periyodunda ve erken çocukluk devrinde (<2 yaş) iyot muhtaçlığı artmaktadır. DSÖ, bu periyotlarda günlük iyot alımını sırasıyla; 250, 250 ve 90 µg/gün olarak önermektedir. Gebelik boyunca önemli İE olması; meyyit doğum, abortus (düşük), plasenta (kordon) anomalileri, preeklampsi (gebelik zehirlenmesi), postpartum hemoraji (doğum sonrası çok kanama), anemi (kansızlık), bebekte hipotiroidi (tiroit hormon yetmezliği), artmış bebek mevt suratı, preterm (erken) doğum, düşük doğum tartısı, yenidoğanın teneffüs gerilimi sendromu riskini arttırmaktadır. Annede önemli İE olması çocukta zeka geriliği, uzunluk kısalığı, sağırlık ve spastisite (kasların devamlı kasılı halde kalması) ile karakterize “kretenizm” denilen bir hastalığa sebep olabilir. Önemli İE olan bölgelerde kretenizmin nüfusun yüzde 5-15’ini etkilediği bilinmektedir. Annede görülen hafif-orta derecedeki İE’nin bile çocukların zeka gelişimini etkileyebileceği gösterilmiştir. Gebeliğinde hafif hipotiroidizm olan annelerin yedi-dokuz yaş ortası çocuklarının IQ düzeylerinin, tiroit işlevi olağan olan annelerin çocuklarından ortalama yedi puan daha düşük olduğu büyük bir çalışma ile ortaya konmuştur. Düşük anne T4 seviyelerinin de bebeğin psikomotor gelişimini olumsuz etkilediği gösterilmiştir. Bu sebeple dünyadaki tüm İE bölgelerindeki hamilelerde ve emzirme devrindeki bayanlarda önerildiği üzere, ülkemizde de, iyotlu tuza ek olarak hamilelerin 100-200 µg/gün civarında bir iyot dayanağı alması hamilenin kendisi, fetüs ve yenidoğanın motor gelişimi için değerlidir. Emzirme tamamlanıncaya kadar bebeğin tek iyot kaynağının anne sütü olduğu unutulmayıp, iyotlu tuza ek iyot takviyesine devam edilmesi önerilmektedir. Şayet anne sigara içerse sütle bebeğe iyot geçişi azalmaktadır. Bu nedenle emzirirken sigara içmek sizin kadar çocuğunuz için de ziyanlıdır. Şayet sigara içiliyorsa iyodun fazla alınması gerekir. Süt veremeyen anneler için bebek iyotlu formüllerle desteklenmelidir. Anne süt veriyor, lakin hipertiroidi (tiroit hormon üretim fazlalılığı) sebebi ile iyot alımı kısıtlanmış ise bebek iyot takviyesi almalıdır.
KİMLER İYOTLU TUZ KULLANMAMALIDIR?
Tuzların iyotlanması guatr hastalığının ortaya çıkışını engellemekte lakin birtakım bireylerde çok iyot alınması nedeniyle ziyanlı yan tesirlere yahut hastalıklara neden olmaktadır. Piyasadaki tuzların iyotlandığı 1999’dan bu yana hipertiroidi dediğimiz tiroit bezinin çok çalışmasıyla karakterize olan hastalık (halk ortasında buna zehirli guatr da denmektedir), giderek artan sıklıkla karşımıza çıkmaya başlamıştır. Tiroit bezi az çalışan hastalarda da (Hipotiroidisi olanlarda) iyotlu tuz bu hastalığın daha da şiddetlenmesine neden olmaktadır. Bu nedenle yemeklerimizde kullanılan tuzun iyotlu yahut iyotsuz olması kimi hastalar yahut bireyler için büyük ehemmiyet taşımaktadır. Hipertiroidisi (tiroit bezi çok çalışanlar) olanlar ya da hipotiroidisi (tiroit bezi az çalışanlar) olup otoimmun hastalığa bağlı olan hastalar katiyen iyotsuz tuz tüketmelidirler. Bu çeşit hastalar iyotlu tuz yedikleri takdirde hastalıkları şiddetlenmektedir.
Son kelam: Guatr hastalığını önlemek için evvelden bilinen bir tiroit hastalığı olmayan çocuklar, erişkinler ve hamile bayanlar iyotlu tuz yemelidir. Hipertiroidisi (tiroit bezi çok çalışanlar) olanlar ya da hipotiroidisi (tiroit bezi az çalışanlar) olup otoimmun hastalığa bağlı olan hastalar katiyetle iyotsuz tuz tüketmelidirler. İyotsuz tuz, bizatihi tuzluklu bir formda satılmaktadır. Bu tuzların üzerinde yahut etiketinde iyotsuz olduğu yazmaktadır. Satın alırken buna dikkat etmek gerekir. Bu tuzları bulamayanlar ise kaya tuzu yemelidirler. Ailede bir kişi iyotsuz tuz yiyecekse yemekler tuzsuz pişirilmeli ve herkes kendi tuzunu kullanmalıdır. Şen ve esen kalınız.