Hayvan Psikolojisi için ACT: Böyle Bir Şey Mümkün Mü?

Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT) insanlarda psikolojik esnekliği teşvik eden bir yaklaşımdır. Kökleri radikal davranışçılık ilkelerine dayanan ACT, bireylerin değer odaklı eylemlerde bulunurken düşüncelerinden ayrışma ve duygularını kabul etme becerilerini geliştirmeyi amaçlamaktadır. Geleneksel olarak insan psikolojisine uygulanmakla birlikte, gelişmekte olan hayvan bilişi alanı, ACT ilkelerinin insan olmayan hayvan psikolojisi ile ilgili olup olamayacağı konusunda ilgi çekici sorulara yol açmıştır. Bu yazı, ACT ve hayvan bilişi arasındaki potansiyel paralelliklerin araştırılmasını ele almakta ve ACT’ın kapsamını hayvan davranışı çalışmalarına genişletme olasılığını vurgulamaktadır. Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT) ile hayvan davranışı arasındaki olası bağlantının araştırılması, psikoloji ve etoloji alanlarındaki faktörlerin bir araya gelmesinden kaynaklanmaktadır. ACT insan popülasyonlarına uygulanmış olsa da, altında yatan ilkeler ve davranış değişikliği mekanizmaları daha geniş uygulama potansiyeline kapı aralamaktadır. Hayvan davranışı araştırmaları ise geleneksel olarak çeşitli türlerde doğuştan gelen ve öğrenilen davranışlara odaklanmıştır. Bununla birlikte, hayvanlardaki bilişsel süreçleri anlamamızdaki gelişmeler, hayvanların karmaşık karar verme ve duygusal deneyimler kapasitelerinin tanınmasıyla birleştiğinde, ACT kavramlarının insan olmayanlara uzanıp uzanamayacağını araştırmak için bir temel sağlar.

ACT’ın teorik temellerini hayvan bilişi ve davranışı üzerine yapılan çalışmalardan elde edilen verilerle birlikte inceleyerek, potansiyel paralellikleri ve etkileşim noktalarını ayırt edebiliriz. Hayvanların farkındalık temelli müdahalelere, stres azaltma tekniklerine ve davranış değiştirme stratejilerine nasıl tepki verdiğini araştırmak, ACT ilkelerinin insan psikolojisi alanının ötesinde bir geçerliliğe sahip olup olmadığını aydınlatabilir. Ayrıca, ACT’ın hayvan eğitimi, yaşamlarını zenginleştirme ve refahları üzerindeki potansiyel etkilerini kabul etmek, dikkatli bir şekilde değerlendirilmesi gereken etik bir boyut ortaya koymaktadır.

Hayvan Davranışı: İlgi Çekici Bir Paralellik

Hayvan davranışlarının incelenmesi, çeşitli türler tarafından sergilenen karmaşık tepkilerin geniş bir yelpazesini ortaya çıkarmıştır. Karmaşık çiftleşme ritüellerinden problem çözme gösterilerine kadar, hayvanlar sadece içgüdünün ötesinde bilişsel süreçleri yansıtan davranışlarda bulunurlar. Bu paralellik, ACT prensiplerinin hayvan davranışları alanına uzanıp uzanamayacağının araştırılmasına yol açarak, potansiyel bilişsel ve duygusal mekanizmalara ışık tutmamızı sağlar. Hayvanların değişen ortamlara uyum sağlama ve tepkilerini değiştirme becerilerine benzeyen bilişsel ayrışma, hayvanların uyaranları nasıl işlediğini ve bunlara nasıl tepki verdiğini anlamak için potansiyel bir yol sunmaktadır. Benzer şekilde, çevrenin ve durumsal ipuçlarının farkındalığının artması gibi şimdiki an ile temas benzeri davranışların varlığı, hayvanların şimdiki ana katılım kapasitesini araştırmaya kapı açmaktadır.

ACT ve hayvan davranışı arasında bir ilişki olduğu araştırılırsa, çok sayıda çıkarım ve uygulama ön plana çıkacaktır. Hayvanların çevrelerini nasıl işlediklerini ve çevrelerine nasıl uyum sağladıklarını anlamak, hayvan refahı uygulamalarının, eğitim tekniklerinin ve onları koruma çabalarının iyileştirilmesine yol açacaktır.

Psikolojik Esnekliği Keşfetmek: ACT Merceğinden Bir Hikaye

Hayvanların karmaşık davranışları uzun zamandır merakımızı cezbediyor ve bizi çevrelerindeki dünyaya verdikleri tepkileri anlamaya davet ediyor. Tıpkı insanların duygularla boğuşması ve uyaranlara tepki vermesi gibi, hayvanlar da dikkate değer bilişsel ve davranışsal beceriler sergiler. Farkındalık ve değer odaklı eylemlerle tanınan psikolojik bir yaklaşım olan Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT) ilkeleri, hayvan davranışlarının inceliklerini çözmemize yardımcı olabilir mi? ACT perspektifinin insan dışı eylemlere potansiyel uygulamasına ışık tutarak, bir hayvanın bizi büyüleyici vaka çalışmasını inceliyoruz.

Vaka: Yağmurdaki Kediler

Fırtınada yüksek sesten korkan iki kedi, yağmurdan ve ıslanmaktan da korkmaktadır ve iki farklı arabanın tekerleğinin altına saklanırlar. O sırada çevresel uyaranların farkındadırlar. Çünkü yağmur yağdığını biliyor ve gök gürültüsünün sesini duymaktadırlar. O anda kedilerin burnuna bir koku geliyor. Arabanın tekerleğine yaslanarak saklanan kediler, kafalarını biraz dışarı çıkarıyor ve kokunun geldiği yöne bakıyor. Orada bir kuş durmakta ve yağmur nedeniyle topraktan çıkan solucanları toplamaktadır. Yağmurdan ve sesten korkan kediler birbirlerine bakar. Kedilerden biri bu korku ve strese rağmen kuşu yakalamak için kuşa doğru koşar. Kedi bir insan olsaydı, ACT’ın bakış açısıyla psikolojik esnekliğe sahip olduğunu söylemek mümkün olurdu. Öte yandan korkan ve saklanan diğer kedi korkusundan dolayı avına yönelememiştir. Bu durum, kedinin avlanma değeri var ise psikolojik katılıkla ilgilidir.

Şimdi bu hikayeyi aklınızda tutun ve buradaki davranışları birlikte inceleyelim.

Kedinin Umwelti

Umwelt ve evrimsel perspektif, kedi davranışını insanların yapabileceği gibi açıkça “cesur” veya “korkak” olarak kategorize etmez. Umwelt, bir varlığın türe özgü duyusal sistemleri ve biyolojik adaptasyonları tarafından şekillendirilen öznel, duyusal çevre algısını ifade eder. Bir organizmanın kendine özgü duyusal kapasiteleri ve evrimsel geçmişi temelinde çevresini nasıl deneyimlediğini ve çevresiyle nasıl etkileşime girdiğini temsil eder.

Kedi örneğinde, umwelt hayatta kalma ve üreme başarısına göre ayarlanmıştır. Kedi yüksek ses, yağmur ve potansiyel avın kokusu gibi çevresel uyaranlara tepki verdiğinde, eylemleri içgüdüler ve nesiller boyunca bilenmiş evrimleşmiş tepkiler tarafından yönlendirilir. Evrimsel çerçeve, kedinin davranışlarının hayatta kalma ve genlerini aktarma şansını artırmak için doğal seçilim tarafından şekillendirildiğini öne sürmektedir.

Kedi bir fırtınadan saklandığında ya da potansiyel bir ava yaklaştığında, kendisini bilinçli olarak cesur ya da korkak olarak etiketlemez. Bunun yerine, davranışları tarihsel olarak tehlike veya fırsatla ilişkilendirilen belirli ipuçlarına verilen uyarlanabilir tepkilerdir. Kedinin umwelti, doğuştan gelen genlerine, duyusal algılarına ve geçmiş deneyimlerine dayanarak eylemlerine rehberlik eder.

Evrimsel bir mercekten bakarak, kedinin davranışlarının karmaşık öz değerlendirmelerden değil, biyolojik yatkınlıkları ve çevresel tetikleyiciler arasındaki ince ayarlanmış bir etkileşimden kaynaklandığını anlayabiliriz. İnsanların bilişsel ve duygusal terimleriyle anlaşılan cesaret ve korku kavramları, kedinin umweltine doğrudan uygulanmaz. Bunun yerine, kedinin davranışları, sayısız evrim nesli boyunca ince bir şekilde ayarlanmış hayatta kalma mekanizmalarının karmaşık bir dansını yansıtır.

Şimdiki An ile Temas: Kedinin Farkındalığı Üzerine

Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT) alanında, “Şimdiki An ile Temas” kavramı temel bir sütun oluşturur. Bu kavram, bireyleri mevcut deneyimleri, düşünceleri, duyguları ve duyusal algılarıyla yargılamadan veya bağlanmadan tam olarak ilişki kurmaya davet eder. Bu bakış açısını kedinin davranışına uygulamak, bu ilkenin hayvanlar aleminde nasıl tezahür edebileceğine dair ilgi çekici bir bakış açısı sunar.

Fırtına sırasında bir arabanın tekerleğinin altına sığınan kediyi tekrar düşünün; bu, yüksek duyusal farkındalıkla iç içe geçmiş korkunun canlı bir örneğidir. Bu önemli anda, kedinin çevresiyle etkileşimi “Şimdiki Anla Temas”ın özünü örneklemektedir.

• Duyusal Algı: Kedinin keskin duyuları canlanır, yağmurun tüylerine dokunuşuna, gök gürültüsünün yankılanan gümbürtüsüne, rüzgarın taşıdığı cezbedici kuş kokusuna ve o kuşun varlığına görsel olarak sabitlenmeye uyum sağlar.

• Yargılayıcı Olmayan Farkındalık: ACT’ta olduğu gibi, kedinin farkındalığı da yargılayıcı değildir. Yağmuru veya gök gürültüsünü iyi veya kötü olarak etiketlemez; bunun yerine, bilişsel değerlendirmeler dayatmadan bu duyusal uyaranlarla etkileşime girer.

• Tam Katılım: Kedi tamamen mevcut deneyimlerine odaklanmıştır. Geçmişteki fırtınalar hakkında ruminatif davranmaz veya gelecektekileri tahmin etmez. Dikkati burada ve şu anda sabittir ve kendisini çevreleyen ipuçlarına yanıt verir.

ACT perspektifinden bakıldığında, kedinin şimdiki an ile esnek teması, duyusal algı, yargılayıcı olmayan farkındalık ve tam katılımın dinamik bir etkileşimidir. Kedi, yakın çevresini sarsılmaz bir odaklanma ile kucaklayan bir farkındalık halini somutlaştırır – en saf haliyle “Şimdiki An ile Temas” özünün somutlaşmış halidir. Bu kavram bize tamamen mevcut olma ve içinde bulunulan anla meşgul olma becerisinin sadece insanlarla sınırlı olmayabileceğini, diğer hissedebilen varlıkların davranışlarında da gözlemlenebileceğini düşündürüyor.

Kabul: Kedinin Islanma Korkusunu Kucaklaması

Kabul ve Kararlılık Terapisi’nin (ACT) temel ilkelerinden bir diğeri olan kabul, kişinin düşüncelerini, duygularını ve deneyimlerini kaçınma veya direnme olmaksızın kucaklamasına odaklanır. ACT merceğinden bakıldığında, kedinin fırtına sırasındaki davranışı bir tür kabulü örneklemekte ve bu ilkenin insan deneyimlerini aşarak hayvanlar alemine nasıl uzanabileceğine dair eşsiz bir bakış açısı sunmaktadır.

Kedi fırtına sırasında arabanın tekerleğinin altına sığınırken, eylemleri aşağıdaki şekillerde kabulün özüyle uyumludur:

• Korkunun Kabulü: Kedinin arabanın tekerleğinin altına saklanma kararı, gök gürültülü fırtınayla ilişkili yüksek ses ve yağmurdan duyduğu korkunun zımni bir kabulüdür. Kedi içgüdüsel olarak sığınak arayarak buna yanıt verir.

• Yargılayıcı Olmayan Tepki: ACT’ta vurgulanan yargılayıcı olmayan duruşa uygun olarak, kedi korkusunu iyi ya da kötü olarak etiketlemez. Korktuğu için kendini azarlamaz veya duygularını bastırmaya çalışmaz. Bunun yerine, korkunun eylemleriyle bir arada var olmasına izin verir.

• Korku Karşısında Harekete Geçme: Kedinin davranışı, korkuya rağmen kararlı bir şekilde harekete geçme becerisinin altını çizer. Korkusunun onu tamamen hareketsiz bırakmasına izin vermez; bunun yerine, algılanan tehdide maruz kalmayı en aza indirirken çevresini gözlemlemesine olanak tanıyan korunaklı bir yerde kalmayı seçer.

Kedinin eylemleri insandan farklı olarak, insanların deneyimleyebileceği şekilde bilişsel tasarlama veya öz farkındalık tarafından yönlendirilmeyen bir kabul biçimini ortaya koymaktadır. Bunun yerine, daha içgüdüsel, ilkel bir kabul biçimini, yani evrimsel geçmişinde kök salmış çevresine karşı bir duyarlılığı temsil etmektedir.

ACT perspektifinden bakıldığında, kedinin kabulü, rahatsızlık veya korku varlığında bile onun deneyimleriyle ilişki kurma isteğinin psikolojik esnekliğin temel bir bileşeni olduğuna dair bir fikir sunmaktadır. Tıpkı insanların düşüncelerini ve duygularını yargılamadan kabul etmeyi öğrenebilmeleri gibi, kedinin davranışı da hayvanlar dünyasında paralel bir süreci, yani kabulün özünü yansıtan bir farkındalık ve eylem karışımıyla şimdiki ana yanıt vermek için doğuştan gelen bir kapasiteyi göstermektedir.

Değerler: Kedinin Avı

Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT) alanında “Değerler” kavramı, bireyleri kendileri için gerçekten önemli olan şeyleri belirlemeye ve önceliklendirmeye teşvik eden yol gösterici bir araçtır. Kedinin davranışını ACT merceğinden incelediğimizde, kedinin eylemleri ile değerler kavramı arasında bir paralellik görebiliriz ve bu ilkenin insan aleminin ötesine nasıl uzandığına dair bir bakış açısı sunar. Gözden kaçırmamakta yararın olduğu husus ise, insanlar değerlerinin keşfini bilişsel bir performansla gerçekleştirir. Kedinin değer belirlemesi ise, o bağlamda en güçlü uyaranı sunan içgüdüsü olarak yorumlanabilir. Kedinin değerler terazisinde avlanmak ağır basmıştır.

Kedi fırtınaya ve çevresine tepki verirken, davranışı değerlerin özüyle aşağıdaki şekillerde örneklenmektedir:

• Doğuştan Gelen İçgüdüler: Kedinin yağmurdan ve beraberindeki gürültüden korkmasına rağmen kuşun peşinden gitmesi, evrimsel geçmişine dayanan temel bir dürtüyü vurgulamaktadır. Tıpkı insanların eylemlerini derinden sahip oldukları değerlerle uyumlu hale getirmeleri gibi, kedinin içgüdüleri de onu, beslenmek için avlanmak gibi içsel motivasyonlarını yerine getiren davranışlarda bulunmaya yönlendirir.

• Tereddütsüz Kararlılık: ACT’ta vurgulanan değerlere bağlılığa benzer şekilde, kedinin eylemleri de tereddütsüz ve kararlıdır. Kuşun peşinde koşarken tereddüt etmez veya duraksamaz, tıpkı insanların seçtikleri değerlere bağlılıkları gibi içgüdüsel dürtülerini yerine getirmeye kararlı bir adanmışlık örneği sergiler.

• Doğrudan Uyum: Kedinin davranışı, eylemleri ile değerleri arasında doğrudan bir uyum olduğunu göstermektedir. Bu durumda, avlanma değeri yağmur ve gök gürültüsü korkusundan daha önceliklidir. Değerler ve eylemler arasındaki bu uyum, ACT’ın temel ilkelerinden biridir ve bireyleri kendileri için önem taşıyan şeylerle uyum içinde yaşamaya teşvik eder.

ACT perspektifinden bakıldığında, kedinin değerleri insanlarda olduğu gibi bilişsel analiz veya öz-düşünümsel süreçler yoluyla değil, onu belirli davranışlara iten içsel, içgüdüsel bir dürtü yoluyla kavramsallaştırılır. Avlanma gibi hayatta kalma ile ilgili faaliyetlerin peşinde koşmak, hayvanlar aleminde bile değerlerin öneminin altını çizmektedir. Kedinin değerleri insanlarınkinden farklı olsa da, altta yatan ilke anlamlı olanla uyum içinde hareket etmektir.

Bu bağlamda, kedinin içgüdüsel davranışı, değerler ve eylem arasındaki etkileşimin bir yansımasını sunar. Değerlerin, farklı şekillerde ifade edilse de, hem insanlarda hem de hayvanlar aleminde davranışları şekillendiren ve kararları yönlendiren itici bir güç olmaya devam ettiğine dair bir fikir olarak karşımıza çıkar.

Kararlı Eylem: Ve Kedi Kuşa Doğru Koşar

Kabul ve Kararlılık Terapisi (ACT) çerçevesinde, “Kararlı Eylem”, bireyleri rahatsızlık veya sıkıntı karşısında bile değerleriyle uyumlu amaçlı adımlar atmaya teşvik eden temel bir ilkeyi oluşturur. Kedinin davranışını ACT merceğinden incelemek, bu ilkenin hayvanlar dünyasında nasıl tezahür ettiğine dair bir bakış açısı sunuyor.

Kedi fırtınaya ve içgüdüsel olarak kuşu yakalama dürtüsüne tepki verirken, davranışı aşağıdaki şekillerde kararlı eylemin özünü yansıtmaktadır:

• Değer Odaklı Davranış: Kedinin kuşu kararlılıkla takip etmesi, eylemleri ile doğuştan gelen değerleri arasında doğrudan bir uyum olduğunu yansıtmaktadır. Tıpkı insanların seçtikleri değerlerle örtüşen eylemlerde bulunmaları gibi, kedinin kararlılığı da dışsal zorluklardan bağımsız olarak içgüdülerini yerine getirmeye olan kararlılığının altını çizmektedir.

• Korkunun Kancasından Kurtulmak: Yağmur ve gök gürültüsünden korkmasına rağmen kedinin kuşa doğru kararlılıkla koşması, rahatsızlığın ötesine geçme isteğini göstermektedir. Bu, ACT’ın temel mesajıyla örtüşmektedir – korkunun davranışı belirlemesine izin vermek yerine rahatsızlığın varlığında harekete geçmek.

• Adanış: İnsanlardaki kararlı eyleme benzer şekilde, kedinin ısrarı da adanmışlıktır. Kovalamacasından vazgeçmez, tıpkı değerlerini yaşamlarında hayata geçirmek için çabalayan bireyler gibi, hedefine olan sarsılmaz bağlılığını somutlaştırır.

ACT perspektifinden bakıldığında, kedinin kararlı eylemi, insanlarda olduğu gibi bilinçli bir karar verme veya ayrıntılı bir düşünce sürecinin ürünü değildir. Bunun yerine, hayvanın temel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bağlılığını gösteren ilkel, içgüdüsel bir tepkidir. Kedinin davranışı, kararlı eylemin insan dünyasıyla sınırlı olmadığını, türler arasında değerler ve davranışlar arasındaki etkileşimin temelini oluşturan evrensel bir ilke olduğu fikrini bize sunuyor.

Bu kararlı eylem tasviri, canlıları temel dürtüleri doğrultusunda hareket etmeye iten boyun eğmez kararlılığın dokunaklı bir yansımasını sunuyor. Hem insanlarda hem de hayvanlarda eylemi yönlendiren bir güç olarak kararlılığın ortak doğasının altını çiziyor ve yaşam yolculuğunun gidişatını şekillendirmede değerler ve davranış arasındaki güçlü bağlantıyı vurguluyor.

Bilişsel Ayrışma: Kedinin Tepkisine Evrimsel ve ACT Perspektifinden Bir Bakış

Kabul ve Kararlılık Terapisi’nde (ACT) bir kavram olan bilişsel ayrışma, kişinin düşüncelerinden ve duygularından bir adım geri çıkarak onların kancasına takılıp kalmak yerine onları objektif bir şekilde gözlemlemesini içerir. Kedinin davranışını hem evrimsel hem de ACT merceğinden incelemek, bilişsel ayrışmanın insan olmayan varlıklarda nasıl ortaya çıkabileceğine dair bir bakış açısı sağlar.

Evrimsel Perspektif:

Evrimsel açıdan bakıldığında, kedinin bilişsel ayrışması ilkel tepkilerine ve atalarının hayatta kalma mekanizmalarına dayanmaktadır. Kedi, kuşun kokusunu algılayıp hareketlerini gözlemlerken, eski bir hayatta kalma stratejisine benzer bir tür bilişsel ayrışma yaşar. Bu bağlamda:

• İlkel Gözlem: Kedinin içgüdüsel tepkisi, fırtınaya karşı duyduğu anlık korkunun kancasından bir anlığına kurtulmasını sağlar. Böylece, odağını kuşun davranışını ve çevreyi gözlemlemeye kaydırır. Bu kancadan kurtulma, anlık duygular tarafından tüketilmeden potansiyel tehditleri ve fırsatları değerlendirmeye yönelik evrimsel bir stratejiyi anımsatır.

• Eylem Odaklı Farkındalık: Kedinin çevreyle olan ilişkisi, evrimsel bağlamda bilişsel ayrışmanın nasıl işlevsel bir amaca hizmet ettiğini göstermektedir. Kedi, korku odaklı tepkilerin kancasından anlık olarak kurtularak, durumsal ipuçlarına ve uyarlanabilir davranışlara dayalı kararlar almak için daha donanımlı hale gelir; bu da hayatta kalma ve üreme arayışında değerli bir özelliktir.

ACT ve Evrimsel Perspektif:

Evrimsel ve ACT perspektifleri, insanlardaki bilişsel ayrışma ile kedinin içgüdüsel davranışı arasındaki paralellikleri vurgulamak için bir araya geliyor:

• İşlevsel Adaptasyon: Her iki bakış açısı da bilişsel ayrışmanın işlevsel uyarlanabilirliğinin altını çizmektedir. Doğuştan gelen tepkiler tarafından yönlendirilse de, bilişsel ayrışma, canlıların karmaşık ortamlarda daha etkili bir şekilde gezinmelerini sağlar.

• Kancadan Kurtulma: Her iki durumda da bilişsel ayrışma, anlık duygulardan veya düşüncelerin kancasından kurtulmayı içerir ve çevredeki bağlamın daha geniş bir farkındalığına izin verir.

• Hayatta Kalma Faydası: Kedinin ayrışması, insana benzer şekilde, hayatta kalma ve istenen sonuçlara ulaşma bağlamında karar vermeye hizmet eder.

Sonuç olarak, kedinin davranışı, bilişsel ayrışma unsurlarının (anlık düşünce ve duyguların bir adım gerisine çekilme) insanlarla aynı bilişsel karmaşıklığa sahip olmayan türlerde bile gözlemlenebileceğini göstermektedir. Bu içgörü, insan ve hayvan deneyimleri arasındaki boşluğu doldurarak belirli psikolojik süreçlerin evrenselliğine dair yeni bir bakış açısı sunabilir.

Bağlamsal (Gözlemleyen) Benlik: Kedinin Benliği

Kabul ve Kararlılık Terapisi’ndeki (ACT) “Bağlamsal Benlik” kavramı, kişinin kendisini düşüncelerinden, duygularından ve deneyimlerinden ayrı gözlemleyen bir varlık olarak tanımasını içerir. Kedinin davranışını hem evrimsel hem de ACT merceğinden incelediğimizde, bağlam olarak benlik fikrinin insan aleminin ötesinde nasıl ortaya çıkabileceğine dair fikirler elde edebiliriz.

Evrimsel Perspektif:

Evrimsel bir bakış açısıyla, kedinin bağlamsal benliği, hayatta kalmak için uyarlanmış temel bir öz farkındalık biçimi olarak anlaşılabilir:

• İçgüdüsel Odaklanma: Kedi kuşun kokusunu algılayıp hareketlerini gözlemlerken, anlık duygularının ötesine geçen içsel bir farkındalık sergiler. Bu bilişsel yetenek, ilk hayvanların anlık korkularının ötesindeki uyaranları gözlemlemelerine, değerlendirmelerine ve bunlara yanıt vermelerine olanak sağlamıştır.

• Çevresel Etkileşim: Kedinin tepkisi, bağlamsal benliğin evrimsel bir gelişiminde benliğin ötesine uzanan bir farkındalığa işaret etmektedir. Bu bilişsel kapasite, atalarının hem kendi durumlarını hem de hayatta kalmak için kritik olan dış unsurları tanıyarak karmaşık ortamlarda gezinmelerini sağlamıştır.

ACT ve Evrimsel Perspektif:

Hem evrimsel hem de ACT perspektifleri, kedinin davranışında bağlamsal benliğin ortak temalarını vurgulamak için birleşmektedir:

• Bilişsel Adaptasyon: Evrimsel açıdan bakıldığında, kedinin bağlamsal benliği bilişsel adaptasyona katkıda bulunur. İlk hayvanların hayatta kalmak için içsel durumları ve dışsal uyaranları ayırt etmeleri gerekiyordu. Öz farkındalığın bu ilkel biçimi böyle bir adaptasyonu kolaylaştırmıştır.

• Aşkın Farkındalık: Kedinin davranışı, bağlam olarak insan benliği gibi, anlık deneyimlerin ötesine geçmeyi ve gözlemleyen bir benliği tanımayı içerir. Karmaşıklık açısından farklı olsa da, her iki örnek de varlıkların duygularına rağmen farkındalıklarını genişletme kapasitelerinin altını çizmektedir.

Kedinin davranışı, bağlamsal benliğin, farklı şekillerde ifade edilse de, türler arasında işleyen bir ilke olduğunu gösterebilir. Öz farkındalık gibi temel bilişsel süreçlerin bile bir organizmanın hayatta kalmasına ve çevresiyle etkileşimine katkıda bulunduğu fikrini bizlere gösteriyor.

Gelecekte Yapılacak Araştırmalar İçin

ACT ve hayvan davranışı arasındaki potansiyel ilişki, daha fazla araştırma gerektirmektedir. Ampirik çalışmalar, türler arasında karşılaştırmalı analizler ve ACT ilkelerinin hayvan eğitimindeki rolüne ilişkin araştırmalar, keşfedilmeye hazır alanlar olabilir. Ayrıca, psikologlar, etologlar ve veterinerler arasındaki disiplinler arası işbirlikleri, uyarlanabilir davranışların altında yatan ortak bilişsel süreçlerin kapsamlı bir şekilde anlaşılmasını sağlayabilir.

İnsan olmayanları incelemenin kendine özgü zorlukları göz önünde bulundurularak, hayvanlarda ACT benzeri olguları araştırmaya yönelik metodolojilerin geliştirilmesi gerekmektedir. Etik hususlar, psikolojik kavramların hayvanlara uygulanmasına rehberlik etmeli, onların refahını sağlamalı ve potansiyel zararı sıfıra indirmelidir. İnsan ve hayvan tepkileri arasındaki karşılaştırmalı çalışmalar, ortak bilişsel süreçlerin ve türler arasındaki farklı adaptasyonların belirlenmesine yardımcı olabilir.

Bu hususlar ışığında, ACT ve hayvan davranışı arasındaki olası ilişkinin sistematik bir şekilde araştırılması, yalnızca her iki alana ilişkin anlayışımızı geliştirmek için değil, aynı zamanda çeşitli hayvan türlerinin refahını ve adaptif kapasitelerini potansiyel olarak geliştirmek için de umut vaat etmektedir.

Sözün Özü

Öncelikle, 2017 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Psikoloji Bölümü son sınıftayken “Hayvan Davranışları” dersini açan Prof. Dr. Kerem Canlı’ya teşekkür ederim. Psikoloji bilimini farklı ve yaratıcı bir perspektiften görmemi ve diğer psikoloji bölümlerinin çoğundan farklılaşmamızı hem bu dersle hem de açtığı diğer seçmeli derslerle sağlamıştır. Bu dersi açmamış olsaydı, bugün bu yazıya hayat veren okumalar için bir fikir geliştiremeyebilirdim. Kendisine tekrar teşekkür ederim. Özellikle “umwelt” gibi havalı bir kavram için!

Sonuç olarak, ACT ilkelerini hayvan bilişine genişletmenin sonuçları çok derindir. Böyle bir girişim, insan ve insan dışı bilişsel deneyimler arasındaki sınırları daha da iç içe geçirerek hayvan zihinlerini anlamamıza katkıda bulunabilir. Ayrıca, hayvanların çevrelerine nasıl uyum sağladıkları, başa çıktıkları ve çevreleriyle nasıl ilişki kurduklarına dair davranışlardan hareketle, hayvan refahı ve koruma çabalarında pratik uygulamalar ortaya çıkabilir.

Kabul ve Kararlılık Terapisi ile hayvan davranışı arasındaki potansiyel ilişkinin araştırılması, türler arasındaki psikolojik süreçlerin birbirine bağlılığına yönelik büyüleyici bir yolculuğu temsil etmektedir. Hayvanların tepkilerini yönlendiren karmaşık bilişsel mekanizmalar ağını çözdükçe, kanıta dayalı psikolojik ilkelerin uygulanması yoluyla hem insanların hem de hayvanların yaşamlarını potansiyel olarak zenginleştirirken, doğal dünyaya ilişkin anlayışımızı da derinleştirme olanağı bulabiliriz.

Ya da sadece birer metaforda yer alırlar. Kim bilir?