Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocuklar ve Sınıf Ortamında Yönetimi

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olan çocuklar ve sınıf yönetimi hakkında bahsetmeden önce, DEHB in ne olduğu, nasıl tanılanabileceği hakkında inceleme yapmak, sınıf ortamının nasıl olması gerektiğiyle ilgili bilgi sahibi olunması sağlayacaktır.

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU NEDİR? TANI KRİTERLERİ NELERDİR?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB- ADHD) dikkatin çabuk dağılması, aşırı hareketlilik ve dürtüsel davranışlar ile seyreden, toplumsal yaşamı, toplumsal iletişimi etkileyen, çoğunlukla aile ilişkilerinde ve okul eğitiminde sorunlar yaratan bir olgudur.

DEHB olan çocuklar, yerinde duramama, aşırı ve sabit hareketler gösterme, dikkatin çabuk dağılması, davranış bozuklukları, dürtüsel davranım gibi bazı özelliklere sahip olurlar.

Ancak her hareketli çocuğun DEHB olduğundan bahsedilmesi doğru değildir. DSM -V ‘te belirtilen bazı tanı kriterleri incelendiğinde, DEHB li çocukların ayırt edilmesi daha kolaylaşır.

DSM V DEHB TANI KRİTERLERİ

• Dikkatsizlik: Gelişimsel düzeyine göre uygun olmayan toplumsal, okulla/ işle ilgili etkinlikleri doğrudan olumsuz etkileyen aşağıdaki altı belirti (Amerikan Psikiyatristler Birliği, 2013).

• a) Çoğu kez ayrıntılara özen göstermez okul çalışmalarında (derslerde) işte ya da etkinlikler sırasında dikkatsizce hatalar yapar  Örneğin: Ayrıntıları gözden kaçırır

• b) Çoğu kez iş yaparken ya da oyun oynarken dikkatini sürdürmekte güçlük çeker. Örn. : Uzun bir okumayı takip edemez. Dersi dinlerken odaklanmakta güçlük çeker

• c) Çoğu kez kendisine doğru konuşuyorken dinlemiyormuş gibi görünür. Örn.: Dikkatini dağıtacak bir uyaran olmasa bile aklı başka yerdedir.

• d) Çoğu kez verilen yönergeleri izlemez ve okulda verilen görevleri, sıradan günlük işleri, ya da işyeri sorumluluklarını tamamlayamaz. Örn. Öğretmenin verdiği bir işe başlar ancak hızlı bir şekilde dikkatini yitirir.

• e) Çoğu kez işlerini düzenlemekte güçlük çeker. Örn. Dağınık ve düzensiz çalışır. Kişisel eşyalarını düzenli tutmakta güçlük çeker.

• f) Çoğu kez zihinsel bir çaba gerektiren işlerden kaçınır, bu tür işleri sevmez ya da bu tür işlere girmek istemez. Örn. : Rapor hazırlamak, Form doldurmak, Ödev yapmak gibi. 

• g) Çoğu kez işi ya da etkinlikleri için gerekli nesneleri kaybeder. Örn: Anahtar, Kalem, Gözlük, Defter, Kitap gibi. 

• h) Çoğu kez dış uyaranlarla dikkati dağılır. Örn. : Öğretmeni dinlerken uçan bir sivri sinek görürse dikkatini ona verebilir.

• i) Çoğu kez günlük işlerde unutkandır. Örn. Faturaları Ödeme, Ödevleri Yapma, Öğretmenin verdiği bir kitabı odaya götürme.

• Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik : Gelişimsel düzeyine göre uygun olmayan toplumsal, okulla/ işle ilgili etkinlikleri doğrudan olumsuz etkileyen aşağıdaki altı belirti (Amerikan Psikiyatristler Birliği, 2013). 

• a) Çoğu kez kıpırdanır, ya da ellerini ve ayaklarını vurur ya da oturduğu yerde kıvranır. 

• b) Çoğu kez oturması gerektiği durumlarda oturduğu yerinden kalkar. Örn.: Sınıfta

• c) Çoğu kez uygunsuz ortamlarda ortalıkta koşturur durur ya da bir yerlere tırmanır. 

• d) Çoğu kez boş zaman etkinliklerine sessiz bir biçimde katılamaz ya da sessiz bir biçimde oynayamaz. 

• e) Çoğu kez her an hareket halindedir. Başkaları tarafından yerinde duramayan kişiler olarak görülürler.

• f) Çoğu kez aşırı konuşurlar.

• g) Çoğu kez soruşan soru tamamlanmadan cevabı yapıştırır.  Örn.: İnsanların konuşma sırasında sırasını bekleyemez.

• h) Çoğu kez sırasını bekleyemez.

• i) Çoğu kez başkalarının sözünü keser ya da araya girer. Örn.: Sormadan başka insanların eşyalarını kullanabilir.

• EK ÖLÇÜTLER

• Belirtiler 12 yaş öncesinden itibaren görülüyor mu?

• Belirtiler aynı yaştaki ve aynı cinsiyetteki çocuklardan daha sık ve daha yoğun görülüyor mu?

• Süreğen bir problem mi? (en azından 6 aydır)

• Birden fazla ortamda görülüyor mu? Sosyal ve akademik yaşamında bozukluklara / sorunlara neden oluyor mu?

DSM – V ALT TİPLERİ

• DSM-V tanı ölçütlerine göre üç tipi bulunmaktadır ( Amerikan Psikiyatri Birliği, 2013). 

• Dikkat Eksikliğinin Egemen Olduğu Tip: Dikkat Eksikliği Belirtilerini Karşılar, Aşırı Hareketlilik  ve Dürtüsellik belirtilerini karşılamaz. 

• Aşırı Hareketlilik  ve Dürtüselliğin Egemen Olduğu Tip: Aşırı Hareketlilik  ve Dürtüsellik belirtilerini karşılar, Dikkat Eksikliği Belirtilerini Karşılamaz.

• Birleşik Tip: Her iki belirti tipini de karşılar. 

OLUMLU ÖZELLİKLERİ

• Başkaları yorulduğunda bile onlar hala enerjiktir

• Yaratıcıdırlar

• Sıcak kanlı ve cana yakındırlar

• Kolay ilişki kurabilirler

• İstekli ve yüreklidirler

• İyi bir espri yeteneğine sahiptirler

• Risk alabilirler.

DSM V tanı ölçütleri incelendiğinde de fark edileceği üzere DEHB, aşırı hareketlilik, dürtüsellik ya da birleşik tip olmak üzere alt tiplere ayrılmaktadır. Aynı zamanda bir çocuğa hiperaktif denebilmesi için hem 7 yaşından önce belirtileri gösteriyor olması, 12 yaşından önce teşhis edilmesi ve hem de en az 2 farklı ortamda bu belirtilerin söz konusu olması gerekmektedir. 

DEHB olan çocuklar, sınıfta genellikle yerinde duramayan, sırada uzun süreyle oturamayan, sürekli konuşan, başka arkadaşlarının da dikkatini dağıtan, düzensiz olan, genellikle eşyalarını unutan ya da kaybeden çocuklardır. Öğrencilerin bu tavırlar içinde olması, öğretmeni zorlar. Öğretmenler çoğunlukla bu tür davranışları sinirlendirici bulurlar. (Etkili Sınıf Yönetimi-Ankara 2020; sf:297)

DEHB olan çocuklar, genellikle okuma yazmada zorluk çekerler ve derslerle ilgili önemli bilgileri gözden kaçırırlar. Çünkü o sırada akılları başka bir konudadır. DEHB ‘li çocuklara yaklaşım, öğretmenlerin özelliklerine gore farklılık göstermektedir. Burada önemli olan öğretmenin bu konuda bilgili ve bilinçli olmasıdır. En ideal öğretmen tipi ilgili ve duyarlı öğretmen tipidir.Öğretmen sınıfında DEHB olan öğrencilerine karşı öncelikle sabırlı olmalı, öğrencilerin davranışlarını kendilerini kızdırmak için yapılan bir yaramazlık şeklinde değil de, rahatsızlık belirtisi olarak algılamalıdır.

DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER İÇİN SINIF ORTAMI VE SINIF YÖNETİMİ NASIL OLMALIDIR?

• Okulöncesi dönemde tanı konulduktan sonra yapılacak ilk önemli müdahale ebeveyn eğitimi, sonrasında öğretmenin konu hakkında bilgilendirilmesidir böylece tedavinin önemli bir aşaması tamamlanır.

• Görsel ve işitsel materyal sayısı mümkün olduğunca fazla olmalıdır.

• Sürekli hareket etme isteği söz konusu olduğundan, sınıf ortamı hareketliliğe olanak sağlamalıdır.

• Uyulması gereken kurallar açık, net bir şekilde açıklanmalıdır.

• Sınıf içi etkinlikler, sınıf içi kurallar için uygulamada sorun yaşamayacakları görev ve sorumluluklar verilmelidir.

• Dikkat süreli yaşıtlarına oranla daha kısa olduğundan, ödev ve çalışmalar parçalara bölünmelidir.

• Hareketliliğin kısıtlı olduğu çalışmalar yapılırken, sıklıkla ara verilmeli ve öğrencinin hareket etmesi sağlanmalıdır.

• DEHB’ li çocukların öğretmene yakın yerde oturması, oturduğu sıranın dikkat dağıtıcı unsurlardan arındırılması gerekmektedir.

• Çocuk sıklıkla tahtaya kaldırılmalı, onlara sorular sorularak konuşmaları sağlanmalıdır. Böylece aynı zamanda özgüveninin artması sağlanacaktır.

• Beslenme, düzenli uyku DEHB’ li öğrenciler için büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle beslenme ve uyku düzenleriyle ilgili aile, okul ve öğretmen iş birliği sağlanmalıdır.

• Sorulacak soruların bireysel değil, toplu cevaplandırılması sağlanmalıdır. Böylece sınıfta bir karışıklık olmasının önüne geçilmiş olacaktır. 

• Olumlu davranışlar, kısa sürede pekiştirilmelidir.

• Olumsuz davranışlar, (öğrenci de fark edildiğinin farkında değilse) görmezden gelinebilir.

Öğretmenlerin DEHB’li çocukların olumlu yanlarına yoğunlaşmaları, önyargılarının da ortadan kalkmasını sağlar ve öğrencinin uyum sürecine büyük katkıda bulunur. Öğretmen öğrenci arasında güven ilişkisi kurulması, öğrencinin talimat ve yönergelere uyumunu kolaylaştıracaktır. Öğrencinin ruhsal ihtiyaçlarının karşılayacak şekilde davranılması da karşılaşılabilecek birçok sorunun önüne geçecektir.

Görülüyor ki, özellikle okul öncesi dönemde DEHB hakkında farkındalıkların artması, okul-aile-doktor ve öğretmen iş birliğinin sağlanması yaşanabilecek birçok problemi ortadan kaldırmakta, öğrenciye de büyük katkılar sunmaktadır.