Obezite; Çok kiloluluk, hastalık ölçüsüne varan şişmanlık olarak tanımlanır.Genel olarak vücudun yağ kütlesinin yağsız kütleye oranının çok artması sonucu, uzunluk uzunluğuna nazaran beden tartısının olağan seviyenin üstüne çıkması ile kendini gösterir. Dünya Sıhhat Örgütü ise obeziteyi, sıhhati bozacak ölçüde bedende çok yağ birikmesi olarak tanımlanmıştır. Obez insanların yaşıtlarına nazaran ortalama 15 sene daha az yaşadığı ve hayat kalitelerinin çok daha düşük olduğu bildirilmektedir.
Sağlıklı bir ömür sürdürmek için, alınan güç ile harcanan gücün istikrarda tutulması değerlidir. Teknolojideki gelişmeler, hayatı kolaylaştırmakla birlikte, günlük hareketleri değerli ölçüde sınırlamıştır. Harketsiz ömür sonucu harcanan kalorinin azalması ve beslenme gereksiniminin daha çok fast food ve öbür yüksek kalorili besinler ile karşılanıyor olması gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde obeziteyi değerli bir sıhhat sorunu haline getirmiştir.
Erişkinlerin yanı sıra çocuklarda da sıklığı süratle artmaktadır. Günümüzde önlenebilir ölümlerin sigaradan sonra gelen ikinci kıymetli nedeni obezitedir. Kalp-damar hastalıkları, hipertansiyon, diyabet, birtakım kanser çeşitleri, teneffüs sistemi hastalıkları, kas-iskelet sistemi hastalıkları üzere pek çok sıhhat sorununun oluşmasına taban hazırlamakta, hayat kalitesi ve mühletini olumsuz tarafta etkilemektedir. Şu anda dünya nüfusunun yaklaşık% 65’i, çok kiloluluk ve şişmanlıktan ötürü ölümlerin, olağandan zayıf olmaktan kaynaklanan ölümlerden daha fazla olduğu ülkelerde yaşamaktadır. Sıhhat bakanlığı bilgilerine nazaran ülkemizde çocuklarda obezite sıklığı;
0-5 yaşta ; % 8,5 (erkek %10,1, kız %6,8)
6-18 yaşta ; % 8,2 (erkek %9,1, kız %7,3).’ dir.
Çocuk ve gençlik periyodunda ortaya çıkan şişmanlığın, gelecekte bu bireylerde birçok sıhhat meselesinin ortaya çıkmasına neden olacağı düşünülmektedir. Çocukluk çağı şişman bireylerin ileride yaklaşık % 30’unun şişman yetişkinler olacağı rapor edilmektedir. Bu bahisteki bir çalışmada okul öncesi yaşlarda şişman çocukların % 26-41’inin okul çocuklarında şişman olanların % 42-63’ünün erişkin yaşta şişman kalmaya devam ettiği gösterilmiştir. Şayet tedbir alınmazsa yetişkinlerin % 20’sinin (200 milyon kişi), çocuk ve adolesanların % 10’unun (20 milyon kişi) şişman olacağı düşünülmektedir. Çocuklarda sorun daha önemli olarak karşımıza çıkmaktadır. Avrupa’da çocukların % 20’si kilolu ve bu çocukların 1/3’i şişmandır. 2020 yılında 9 çocuktan birisinin şişman olacağı kestirim edilmektedir. Bu çocuklardaki en değerli risk bu çocukların yetişkin olduklarında bir kronik hastalık riski taşıyacak olmalarıdır.
Şişman çocukların en bariz özellikleri yorgunluk, nefes almada zahmet, hareket azlığı ve bacaklarda ağrı yakınmalarıdır. Birçoklarının doğum yükü ortalama bebeklerden farklı değildir, ergenlik öncesi yaşlarda yaşıtlarından daha uzun olabilirler, halbuki erişkin uzunlukları beklenenden az olarak saptanmaktadır. Besin alımlarında ekseriyetle yemek seçicidirler. Yemek saatleri düzensizdir. Çok besin tüketici ve atıştırıcı tiptedirler. Ödül olarak şeker ve çok karbonhidratlı besin tüketen ve bol yağlı bilhassa kızartmaya eğilimli, sebze-meyve tüketimi az, et tüketimi fazladır.
Sağlık üzerine tesirlerine bakıldığında bu çocuklarda yürüme gecikir, sıklıkla pişik ve deri enfeksiyonları görülür, büyümenin erken tamamlanması nedeniyle kemik yaşları yaşıtlarına nazaran ileridir, düz tabanlık ve bacaklarda eğrilik, erken ergenlik belirtileri, kalp-damar hastalıkları, yüksek kan lipid profili en çarpıcı belirtileridir. İleriye dönük sindirim sistemi problemleri (safra kesesi taşları) uyku apnesi, nörolojik hastalıklar, hormonal bozukluklar, psikososyal meseleler ve kanser riski üzere hastalıklar oluşabilir.
Şişman çocukların çoğunluğunda şişmanlığa neden olabilecek tıbbi bir neden yoktur. Bu çocuklar eksojen obezite olarak yorumlanmaktadır.Şişmanlık, genetik etmenler ile çevresel etmenlerin, güç metabolizması ve yağ dokusu üzerindeki tesirlerinin bir bileşenidir. Genetik yatkınlığı olan bireylerde devam eden çok istikametli çevresel etmenler şişmanlığın oluşumunu kolaylaştırmaktadır. Çocuk ve adolesanda görülen obezitenin % 1’inden azı genetik bir hastalıktır.
Sağlık Bakanlığının tesbitlerine nazaran şişmanlığa neden olan çevresel etmenler tabloda özetlenmiştir.
• Beslenme etmeni (erken süt çocuğu beslenmesi, yemek stili, damak tadı oluşması, hazır besin tüketimi, gazlı içecek tüketimi, reklamlar)
• Fizikî aktivitede azalma (okul servisleri, asansör kullanımı, teknolojik araçlar, kentlerde yetersiz yeşil alan, spor dersini aksatma, televizyon, bilgisayar başında fazla vakit geçirme) • Aile etmeni (genetik, beslenme alışkanlıkları, fast food yüklü beslenme, ekonomik nedenler)
• Toplumsal problemler (apartman hayatı, kent ömründe olumsuz çevre)
• Psikososyal etmenler (büyük aile, parçalanmış aile, yaşlı anne, tek çocuk, aile içi geçimsizlik gibi)
Beslenme tekniği, çeşitliliği, sıklığı, ölçüsü ve içeriği çocukta beslenme alışkanlığının yerleşmesinde en değerli belirleyicilerdir. Ebeveynlerin yağ tüketimi ve şişmanlığı ile çocukların yağ tüketimi ve şişmanlığı ortasında münasebet bulunmaktadır. Hazır yiyeceklerle beslenme, güç içeriği ve yağ içeriği yüksek besin tüketme şişmanlık oluşumunu kolaylaştırmaktadır. Hazır besinler ile yüksek yağ ve güç alınmasının yanı sıra, düşük posa oranı ve beraberinde sıklıkla tüketilen gazlı içecekler nedenleriyle de şişmanlığı arttırıcı özelliktedir.
Şehirleşme, ekonomik gelişme ve diyet alışkanlıklarındaki süratli değişimler beslenmede olumsuz değişiklikler yaratmaktadır. Bu değişiklikler içinde mesken dışı beslenmenin artması, porsiyon büyüklüğü, besin çeşitliliği, bilhassa şekerle tatlandırılmış içeceklerin tüketiminin artması ve ayaküstü süratli hazırlanan besinlerin ve atıştırma tabir edilen güç ve yağ oranı yüksek, kolay yenen ve her yerde satılabilen yiyeceklerin artması da kıymetli bir etken olarak gösterilmektedir. Burada üzerinde durulması gereken hususlardan birisi de şekerle tatlandırılmış gazlı içeceklerdir. Şeker eklenmiş içecekler, atlet içecekleri, şekerle tatlandırılmış meyve suları üzere güç veren içecekler süt, ayran üzere besinlerin önüne geçmiştir.
İştah besin unsurunun cinsinden de etkilenmektedir. Fazla ölçüde yağ içeren besinler çocukların daha fazla iştahını açmaktadır. Taze zerzevat ve meyveler çoklukla daha fazla çiğnenerek ve uzun müddette yenmektedir. Emilimi ve sindirimi daha geç olduğu için doygunluk hissi daha uzun mühlet devam etmektedir.
Çeşitli nedenlere bağlı olarak çocukların daha az etkin olmaları, spor etkinliklerinde azalma, durağan aktivitelerin artışı, alınan gücün harcanmayıp yağ dokusu olarak birikmesine yol açmaktadır. Ayrıyeten televizyon yada tablet, cep telefonu üzere aygıtlar başında harcanacak vakit, çoğunlukla konut dışında harcanacak vakitten kullanılır. Yeme ile ilgili çeşitli ileti ve modeller ve yeni besin eserlerinin duyurulması televizyon ve öbür aygıtlar yolu ile olur. Bu aletler, çocuğu hareketsiz yaşama yöneltirken besin alımını uyarıcı nitelik taşır. Bu nedenle günlük televizyon izleme müddeti yahut bilgisayar, tablet, telefon kullanımı ile obezite sıklığı ortasında olumlu bir münasebet vardır. Okula servis ile gitme, asansör kullanımı, uzaktan kumandalı aygıtlar, imtihanlar için uzun müddetli çalışma saatleri, yeşil alanlardan mahrum apartman hayatı, spor dersi yerine öteki derslerle uğraşmak anlayışı çocuklarda şişmanlığın fizikî aktivite azlığına bağlı nedenleridir.
Aşırı yeme imkanları ve meskende bulunan yiyecekler bir çocuğun beslenmedeki seçiciliğini tesirler. Konutta bulunan ve ulaşılabilen besinlerden ebeveynler sorumludur. Anne ve babanın beslenme alışkanlıkları çocuğa örnek olacak beslenme modelidir. Ebeveynlerin fizikî aktivite derecesi de çocukların aktivitesini tesirler. Ebeveyni faal olmayan çocukların da hareketsiz bir yaşantıya sahip olma bahtı yüksektir.
Çevrede güvensizlik ve etrafın ileri yapılaşması, ağır trafik de çocuğun konut dışında geçen vaktini ve fizikî aktivitesini etkilemektedir. Bu nedenle bilhassa şişmanlık, kentlerde yaşayan çocukların sıkıntısıdır. İklim, mevsimsel ve coğrafik yapı, çocuklarda şişmanlık prevelansını etkilemektedir.
Tüm bu etmenlerden yola çıkarak çağımızın salgın hastalığı obeziteden kurtulmanın yolu toplumun her evresindeki sorumluların üzerine düşeni yapması ile olacaktır. Obez hastaların yalnızca % 1 inin genetik olarak ortaya çıktığı göz önünde bulundurulursa, çeveresel faktörlerin engellenmesi sorunun tahlilinde birinci ve en değerli etaptır. Bu gayeyle ebeveynler, devlet ve mahallî yönetimler gereken ilgiyi göstemeli ve çocukların obez olmasının nedeninin çocukların kendisi olmadığını bilmelidirler.
